Verdiskaping lokalt og nasjonalt

Oslo kommune var tidleg ute og kjøpte opp fallrettane i Hallingdal. Utbygginga som starta på 1940-talet, skulle vera med på å sikre at hovudstaden fekk nok elektrisk kraft. I dag er kraftomsetjinga marknadsstyrt. Kraft har vorte ei handelsvare. Fordi Oslo kommune eig fallrettane, eig dei også det meste av krafta som blir produsert i Hallingdal. Denne produksjonen gir Oslo kommune store inntekter. Kraft produsert i Hallingdal er med på å sikre velferdsgode for innbyggjarane i hovudstaden.

Kommunane i Hallingdal får også sin del av verdiskapinga. Framsynte politikarar forstod tidleg at kraftproduksjon også kom til å få negative følgjer for lokalsamfunnet. Stølar og beiteområde vart sett under vatn. I elvane vart vatnet og fisken borte. Og i naturen kom det store, varige sår. Denne ulempa hadde ein pris, meinte lokale politikarar. Kommunane som gir frå seg ein naturressurs, bør også få sin del av verdiskapinga. Det vart difor forhandla fram avtaler som sikra kommunane i Hallingdal ekstra inntekter. Ein liten del av den elektriske krafta som vart produsert i Hallingdal skulle tilbakeførast til kommunane til ein svært rimeleg pris. Dette blir kalla konsesjonskraft. Til saman får kommunane i Hallingdal tilbakeført 825 GWh. Det er omtrent så mykje elektrisk straum som 40.000 husstandar brukar på eit år.

I utbygginga Uste-Nes på 60-talet ville kommunane i Hallingdal gjerne vera medeigar. Men Oslo Lysverker og Akershus og Buskerud fylke ville eige åleine. Hallingdal var viljug til å seie frå seg eigarskap, men med Osvald Medhus i spissen forhandla hallingane fram ei avtale som sikra kommunane i Hallingdal 200 GWh årleg i såkalla andelskraft. Hol får 37 GWh, Ål 41 GWh, Gol 72 GWh, Hemsedal 20 GWh, Nesbyen 49 GWh og Flå får årleg 20 GWh.

Hol kommune produserer eigen straum i Ustekveikja og Ørteren ved Haugastøl. Dei to kraftverka produserer til saman 106 GWh i året. Ål kraftverk produserer også straum som gir inntekter til kommunen. Ål kraftverk produserer 13 GWh. I tillegg får Ål kraftverk 80 GWh som erstatning for vatnet som vart borte då Oslo Lysverker bygde tunellen frå Strandafjorden og gjennom fjellet til Nes kraftstasjon.

Oppgåver:

Les om konsesjonskraftprisen på regjeringa.no og finn oppdaterte tal for inneverande år:
Kor mange millionar kroner kan kommunane i Hallingdal samla tene på sal av konsesjonskraft?
Kan du forklare kva desse tre orda betyr: Konsesjonskraft, andelskraft og erstatningskraft?
Kontakt eigen kommune og be om å få ein prat med den personen som har ansvar for kraftproduksjon og kraftinntekter. Kva har kraftinntektene bidratt med av verdiskaping i din kommune? Tidlegare og i dag.
Drøft påstanden: Elektrisitet har betydd mykje for velstandsutviklinga i Hallingdal og i Noreg.
Korleis har vatn og elvar vorte nytta til næringsverksemd og verdiskaping opp gjennom historia.

Det er ulike meiningar om korleis kraftinntektene skal fordelast:

Staten meiner storsamfunnet bør få meir av inntektene til å løyse store fellesoppgåver.
Dei store produksjonsselskapa ynskjer å behalde mest mogeleg av kraftinntektene sjølve, slik at eigarane, som t.d. Oslo kommune, får større utbytte.
Kraftkommunane som må leve med store naturinngrep og andre ulemper, meiner dei har rett til sin del av kaka, som til dømes konsesjonskraft.

Når ulike grupper har ulike interesser, kan det lett oppstå ein interessekonflikt. Viss dei økonomiske konsekvensane er store, blir gjerne konflikten større. Dersom kommunane i Hallingdal mistar mykje av konsesjonskrafta, vil dette få konsekvensar for kor mykje pengar kommunane kan bruke på vegar, skulebygg og andre kommunale oppgåver. Difor er kommunane i Hallingdal med i eit eige interessefellesskap; ein organisasjon som heiter Landssamanslutninga for Vasskraftkommunar (LVK).

Oppgåver:

Korleis bør dei tre interessegruppene over fordele kraftinntektene? Drøft. Del i tre grupper, finn argument og lag rollespel.
I Hallingdal blir dei fleste vassdraga nytta til å produsere elektrisk kraft. Kan vatn og fossar bidra til verdiskaping på andre måtar?
Les artikkelen “Skal vi selge vannet?” av Erling Rimehaug. Kva meiner du? Bør me bygge ut meir vasskraft i Hallingdal og Noreg?

Link til andre nettsider:

Naturressurskommunane, film fra LVK:

Kompetansemål samfunnsfag, ungdomsskole:

Utforske korleis teknologi har vore og framleis er ein endringsfaktor, og drøfte innverknaden teknologien har hatt og har på enkeltmenneske, samfunn og natur.
Reflektere over korleis menneske har kjempa og kjempar for endringar i samfunnet og samstundes har vore og er påverka av geografiske forhold og historisk kontekst.

Kompetansemål, geografi fellesfag, vidaregåande:

reflektere over eigen ressursbruk og ressursbruken i Noreg i eit globalt og berekraftig perspektiv.

Kompetansemål, historie, studieførebuande, vidaregåande:

gjere greie for velferdsutviklinga i Noreg på 1900-tallet og drøfte
konsekvensar for livet til menneska.

Kompetansemål, samfunnskunnskap, vidaregåande:

utforske og drøfte korleis næringsgrunnlag, innovasjon og teknologi formar og påverkar arbeidsliv og lokalsamfunn i Noreg.